ابوبشر محمد بن احمد انصاری رازی دولابیاَبوبَشْرِ دولابی، محمد بن احمد بن حمّاد بن سعد انصاری رازی (۲۲۴-۳۱۰ق/۸۳۹-۹۲۲م)، محدث و مورخ ایرانی بود. ۱ - نسبگویا نسبت دولابی به یکی از نیاکان او باز می‌گردد که برخاسته از دولاب، قریه‌ای در نزدیکی ری باستان (از محلات کنونی تهران) بود. [۱]
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۵، ص۴۱۲-۴۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
[۲]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی،لسان المیزان، ج۵، ص۴۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
نسب انصاری او نیز از رابطۀ ولاء با قبایل انصار حکایت دارد. [۳]
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۵، ص۴۱۲-۴۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
۲ - سفر برای آموختن علمابوبشر برای آموختن علم به بغداد ، بصره ، حجاز ، شام و مصر سفر کرد، اما چگونگی و زمان این سفر‌ها چندان روشن نیست. ۳ - اساتیدتنها می‌دانیم که در ۲۲۴ق در بغداد بوده و در آن‌جا از ابومحمد محمود بن خداش حدیث شنیده است. [۴]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، ج۱، ص۶۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
وی در سفرهای یاد شده از گروهی چون عبدالله بن احمد بن حنبل ، ابن ابی الدنیا، ابوقلابه رقاشی ، ابوعبدالله منتوف ، محمد بن عبدالله بن یزید مقری ، احمد بن ابی شریح رازی ، ابراهیم بن مرزوق بصری ، محمد بن بشار بن دار بصری ، علی بن حرب طائی ، یزید بن سنان ، علی بن حسین بن حرب قاضی و ابوعبدالله نجار استماع کرده [۵]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، ج۱، ص۸۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۶]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، ج۱، ص۹۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۷]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، ج۱، ص۱۱۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۸]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، ج۱، ص۱۲۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۹]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، ج۱، ص۱۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۱۰]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، ج۱، ص۱۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۱۱]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الذریه الطاهره، ج۱، ص۷۱، به کوشش محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۲]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الذریه الطاهره، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۳]
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۶۷۸، عمان، دارالبشیر.
[۱۴]
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۵، ص۴۱۴-۴۱۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
[۱۵]
کندی، محمد بن یوسف، الولاه و کتاب القضاه، ج۱، ص۵۲۴، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م.
و در دمشق از محمد بن اسماعیل بن علیه ، محمد بن عبدالرحمن بن اشعث ، ابوبکر ابن اخت جعفی و ابن ابی اسامه حلبی حدیث شنیده است. [۱۶]
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۶۷۸، عمان، دارالبشیر.
[۱۷]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، ج۱، ص۶۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۱۸]
ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الذریه الطاهره، ص۸۳ به کوشش محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۴۰۷ق.
۴ - سفر به مصرابوبشر در حدود سال ۲۶۰ق به مصر رفت و در آن‌جا اقامت گزید. او در مصر ضمن پرداختن به پیشۀ «وراقی» از دانش اندوختن و دانش آموختن غفلت نورزید [۱۹]
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۶۷۹، عمان، دارالبشیر.
[۲۰]
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۵، ص۴۱۴-۴۱۵ ، عمان، دارالبشیر.
؛. [۲۱]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۴۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
۵ - شاگردانکسان زیادی همچون طبرانی، ابن حبّان، ابن عدی، کندی، ابن مقری، حسن بن رشیق عسکری و ابوبکر احمد بن محمد مهندس از او روایت کرده‌اند. [۲۲]
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، ج۲، ص۷، به کوشش عبدالرحمن محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۲۳]
ابن عدی، عبداللـه، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۷، ص۲۴۸۲-۲۴۸۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۲۴]
کندی، محمد بن یوسف، الولاه و کتاب القضاه، ج۱، ص۷۳، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م.
[۲۵]
کندی، محمد بن یوسف، الولاه و کتاب القضاه، ج۱، ص۳۱۸، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م.
[۲۶]
ابن عساکر، علی بن حسن، ج۱۴، ص۶۷۸، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر.
[۲۷]
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۵، ص۴۱۴-۴۱۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
۶ - وفاتابوبشر هنگامی که عازم حج بود، بین مکه و مدینه در محلی به نام «عرج» یا در ذوالحلیفه درگذشت. [۲۸]
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۶۷۹، عمان، دارالبشیر.
۷ - عقایددر فقه، ابوبشر بر مذهب ابوحنیفه بود و در این مورد بسیار پافشاری داشت، تا آن‌جا که ابن عدی وی را به جهت تعصب بیش از اندازه‌اش در این‌باره سرزنش کرده و از بدگمانی ابوبشر نسبت به نعیم بن حماد به دلیل سخت‌گیری نعیم بر اهل رأی سخن گفته است. [۲۹]
ابن عدی، عبداللـه، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۷، ص۲۴۸۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۸ - نعیم بن حماد در نزد ابوبشرشایان ذکر است که ابوبشر، نعیم بن حماد را تضعیف و ادعا می‌کند که او برای تقویت مذهب خویش، احادیثی جعل می‌کرده و به منظور بدنام ساختن ابوحنیفه، حکایاتی را به دروغ برساخته است. [۳۰]
ابن عدی، عبداللـه، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۷، ص۲۴۸۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ذهبی بر آن است که ابوبشر در تکذیب نعیم بن حماد به افراط گراییده بود [۳۱]
ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲، ص۷۶۰ ،به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
.۹ - ابوبشر در دانش حدیثابوبشر را در دانش حدیث، عالمی چیره‌دست شمرده‌اند، [۳۲]
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۶۷۸، عمان، دارالبشیر.
ولی برخی از پیشینیانِ ناشناخته به دلیلی نامعلوم به حدیث او خرده گرفته، ضعیفش دانسته‌اند [۳۳]
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۶، ص۱۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
[۳۴]
ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۴، ص۳۱۰ ،به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
. (به نقل از دارقطنی و ابن یونس ).۱۰ - مقامات علمیعلاوه بر حدیث، ابوبشر در تاریخ و رجال نیز تبحر داشته و در این زمینه‌ها تألیفاتی بر جای نهاده است. [۳۵]
ابن خلکان، وفیات، ج۴، ص۳۵۲.
برخی چون ابن خلکان و ابن کثیر در کتب خویش از روایات تاریخی و رجالی وی بسیار بهره جسته‌اند و اقوال او در ولادت و وفات علما و حکایات تاریخی، یکی از مراجع مهم آنان بوده است. [۳۶]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۳۵۰.
[۳۷]
ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۶۶.
[۳۸]
ابن خلکان، وفیات، ج۴، ص۳۵۲.
[۳۹]
ابن کثیر، البدایه، ج۵، ص۷۸-۷۹.
[۴۰]
ابن کثیر، البدایه، ج۹، ص۲۵۲.
مسعودی [۴۱]
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۲۳، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
و ابن خلکان [۴۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۳۵۰.
از یک اثر ابوبشر با عنوان تاریخ یاد کرده‌اند و حاجی خلیفه [۴۳]
حاجی خلیفه ،کشف الظنون، ج۱، ص۲۶
اثری با عنوان اخبار الخلفاء بدو نسبت داده است.۱۱ - آثار و تألیفات۱۱.۱ - آثار چاپیالکنی و الاسماء، در علم رجال که در حیدرآباد دکن (۱۳۲۲ق) به چاپ رسیده است؛ الذریه الطاهره، در فضائل اهل بیت (ع) که به کوشش محمد جواد حسینی جلالی همراه با مقدمه‌ای مفصل در شرح حال ابوبشر دولابی در قم (۱۴۰۷ق) به چاپ رسیده است. ۱۱.۲ - آثار یافت نشدهکتاب المولد و الوفاه [۴۴]
ابن خیر، محمد، فهرسه، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
عقلاء المجانین [۴۵]
ابن خیر، محمد، فهرسه، ج۱، ص۴۰۸، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
مسند دیث سفیان بن عُیینه؛ مسند حدیث سفیان بن سعید الثوری [۴۶]
ابن خیر، محمد، فهرسه، ج۱، ص۱۴۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۴۷]
وادی آشی، محمد بن جابر، برنامج، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م.
مسند حدیث شعبه بن الحجاج، در ۹ جزء. [۴۸]
ابن خیر، محمد، فهرسه، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
به گفتۀ قاضی عیاض، ابوبشر دولابی در مناقب مالک نیز تألیفی داشته است [۴۹]
ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۸، ص۸۱ ،به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
. به هر روی چنان‌که از کتب فهارس مغربی بر می‌آید، آثار ابوبشر در مغرب اسلامی از رواج ویژه‌ای برخوردار بوده است.۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق. (۲) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق. (۳) ابن خلکان، وفیات. (۴) ابن خیر، محمد، فهرسه، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م. (۵) ابن عدی، عبداللـه، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۶) ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر. (۷) ابن کثیر، البدایه. (۸) ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الذریه الطاهره، به کوشش محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۴۰۷ق. (۹) ابوبشر دولابی، محمد بن احمد، الکنی والاسماء، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۰) ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۱) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م. (۱۲) طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، به کوشش عبدالرحمن محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۳) کندی، محمد بن یوسف، الولاه و کتاب القضاه، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م. (۱۴) مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م. (۱۵) وادی آشی، محمد بن جابر، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م. (۱۶) حاجی خلیفه ، کشف الظنون. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبشر دولایی »،ج۵، ص۱۹۷۰. |